Parentyfikacja to pojęcie, które w psychologii opisuje odwrócenie ról w rodzinie, kiedy to dziecko przejmuje rolę opiekuna w stosunku do  swoich rodziców lub innych członków rodziny, np. rodzeństwa. To zjawisko często bywa niewidoczne na pierwszy rzut oka, ponieważ dzieci uczą się „radzić sobie” z sytuacjami, które znacząco wykraczają poza ich rozwój emocjonalny i możliwości wieku. Jest to odwrócenie tradycyjnych ról w rodzinie, które może prowadzić do szeregu negatywnych konsekwencji w życiu dziecka, zarówno w dzieciństwie, jak i w dorosłości

Parentyfikacja może mieć różne oblicza — od konieczności opiekowania się młodszym rodzeństwem, przez wspieranie emocjonalne rodziców, aż po przejmowanie dorosłych obowiązków domowych czy rozwiązywanie rodzinnych konfliktów. Choć czasem wydaje się, że takie dzieci są „odpowiedzialne ponad miarę”, to w rzeczywistości jest to mechanizm przystosowawczy, który zostawia ślady na całe życie.

Przyczyn petryfikacji jest bardzo wiele. Są to między innymi: choroba rodzica, uzależnienie rodzica od narkotyków, alkoholu, hazardu, separacja rodziców lub ich rozwód, problemy finansowe rodziców, brak wsparcia ze strony rodziców lub zaniedbywanie emocjonalne dziecka przez rodziców.

Osoby, które w dzieciństwie doświadczyły parentyfikacji, często w dorosłości zmagają się z trudnościami w stawianiu granic, nadmiernym poczuciem odpowiedzialności za innych, lękiem przed odrzuceniem i porażką czy też brakiem kontaktu z własnymi potrzebami i emocjami. Dzieci, które doświadczyły parentyfikacji, często czują się nadmiernie odpowiedzialne za innych ludzi. Parentyfikowane dzieci nierzadko  mają problemy z budowaniem głębokich relacji w dorosłości. Mogą obawiać się bliskości, unikać zaangażowania lub być nadmiernie opiekuńcze wobec partnerów.  Często czują, że ich wartość wynika wyłącznie z tego, co robią dla innych, a nie z tego, kim są.

Świadomość parentyfikacji to pierwszy krok do zrozumienia własnych schematów zachowań i budowania zdrowszych relacji — zarówno prywatnych, jak i zawodowych. Jako dorośli możemy nauczyć się oddzielać odpowiedzialność za siebie od odpowiedzialności za innych, co jest kluczowe dla dobrego samopoczucia psychicznego.

Rozmowa o parentyfikacji jest szczególnie ważna w pracy nauczycieli, pedagogów i psychologów szkolnych, którzy często jako pierwsi mogą dostrzec u dziecka sygnały, że zbyt wcześnie wzięło na siebie dorosłe obowiązki, ponieważ parentyfikacja to dzieciństwo na skróty — dorosłość zaczynająca się zbyt wcześnie, zanim dziecko do niej dojrzeje.

Propozycje ćwiczeń dla nauczycieli

Ćwiczenie 1 — Rozpoznaj sygnały

Cel: uwrażliwienie nauczycieli na subtelne znaki parentyfikacji.

Poproś uczestników szkolenia, by w parach wymienili cechy ucznia, który:

• zawsze jest „dojrzały ponad wiek”,
• unika mówienia o swoich emocjach,
• stara się „pomagać wszystkim” kosztem siebie,
• często przejmuje odpowiedzialność w sytuacjach, które wykraczają poza jego możliwości.

Po omówieniu podkreśl, że tego typu zachowania mogą być sygnałem, że uczeń doświadcza parentyfikacji w domu.

Ćwiczenie 2 — Mapa wspierających zdań

Cel: budowanie alternatywnych komunikatów wspierających dla dzieci parentyfikowanych.

Podaj nauczycielom kilka zdań, które dzieci parentyfikowane często słyszą w domu, np.:

• „Jesteś moim oparciem, bez ciebie sobie nie poradzę.”
• „Musisz być silny/silna, mama/tata cię potrzebuje.”
• „Nie mam nikogo innego, tylko ciebie.”

Poproś, aby nauczyciele wspólnie opracowali inne — wspierające — komunikaty, które można kierować do takiego dziecka w szkole, np.:

• „Tutaj możesz być dzieckiem, nie musisz być zawsze silny/a.”
• „Twoje emocje i potrzeby są ważne.”
• „Nie musisz rozwiązywać dorosłych problemów.”

Ćwiczenie 3 — Refleksja osobista

Cel: autorefleksja i budowanie empatii.

Poproś nauczycieli o chwilę ciszy i odpowiedź (na kartce, anonimowo) na pytania:

• Czy w moim dzieciństwie byłem/byłam czasem „za dorosły/a jak na swój wiek”?
• Jakie uczucia towarzyszyły mi, gdy musiałem/musiałam brać odpowiedzialność za dorosłych?
• Jak mogę wykorzystać to doświadczenie, by być bardziej uważnym nauczycielem dla dzieci w podobnej sytuacji?

Po chwili warto podkreślić, że wielu dorosłych nosi w sobie ślady parentyfikacji, co pomaga lepiej rozumieć uczniów, ale wymaga też troski o własne granice.

Ewa Nowak- doradca metodyczny PODN